Tussentijdse uitkomsten kerkenvisies Zeeland 2023

Afgeronde kerkenvisies

Zeeland is de enige provincie waar alle gemeenten de decentrale uitkering hebben aangevraagd voor het opstellen van een kerkenvisie. Op 14 februari 2019 heeft Erfgoed Zeeland, in samenwerking met de RCE, een bijeenkomst georganiseerd voor kerkelijke organisaties, gemeenten, provincie en erfgoeddeskundigen met als centrale vraag hoe de kerkenvisies in Zeeland zouden kunnen worden aangepakt. Er werd gekozen voor een uniforme aanpak, waarbij Erfgoed Zeeland samen met de gemeenten en COUP Urban Producers voor alle gemeenten kerkenvisies ontwikkelt.

De kerkenvisies van de gemeenten Schouwen-Duiveland, Goes, Noord-Beveland en Tholen zijn inmiddels afgerond. Ook de kerkenvisies voor Borsele en Veere bevinden zich inmiddels in het eindstadium.

Na afloop van de coronamaatregelen kon worden gestart in de gemeenten Borsele, Vlissingen, Hulst, Kapelle, Reimerswaal en Terneuzen. In Sluis wordt na de zomer van 2023 gestart en de laatste gemeente, Middelburg, moet nog opdracht geven.

Voorlopige resultaten

Van de eerste vijf gemeenten, Schouwen-Duiveland, Goes, Noord-Beveland, Tholen en Veere zijn de uitkomsten bekend en kunnen de conclusies worden gedeeld. Uit de uitkomsten komt de landelijke ontwikkeling van functieverlies van kerken naar voren. Van de 160 kerkgebouwen zijn er inmiddels 42, dus ruim een kwart hun religieuze functie verloren en herbestemd. Hier is sprake van grote verschillen: In de gemeente Noord-Beveland zijn 11 van de 16 (69%) kerkgebouwen herbestemd, waarbij enkele herbestemde kerken overigens nog wel voor kerkdiensten worden gebruikt. In de gemeente Veere is dit percentage ruim 36% (15 van de 41) en in de gemeente Schouwen-Duiveland 20% (10 van de 48). Weinig herbestemde kerkgebouwen treffen we aan in de gemeente Goes (4 van de 24, 16%) en de gemeente Tholen (2 van de 31, 6%).

Beschermde status en bouwkundige staat

Van de 160 onderzochte kerkgebouwen zijn er 54 (34%) aangewezen als rijksmonument. Opvallend is ook dat geen van de vijf gemeenten een kerkgebouw heeft aangewezen als gemeentelijk monument. Tijdens het onderzoek is de mogelijke beschermingswaardigheid van de kerkgebouwen beoordeeld en in alle gemeenten wordt de aanbeveling gedaan een aantal kerkgebouwen hierop nader te laten beoordelen. Het gaat daarbij in Schouwen-Duiveland om 8 kerkgebouwen, in Tholen om 3, in Goes om 4, in Noord-Beveland om 3 en in Veere om (mogelijk) 9 kerkgebouwen.

De bouwkundige staat is beoordeeld na het uitvoeren van een bouwkundige scan door de Monumentenwacht. De belangrijkste conclusie is dat de bouwkundige staat van meer dan 90% kerkgebouwen redelijk tot (zeer) goed is te noemen. Rijksmonumentale kerken hebben daarbij overigens te maken met hogere instandhoudingskosten, omdat daarbij materialen en vakmanschap tot verhoogde kosten leiden.

Kerkinterieurs

In de registratie van kerkinterieurs wordt door Museum Catharijneconvent een forse achterstand geconstateerd in het up-to-date houden van de registraties. Dit geldt in principe voor alle gemeenten en in het bijzonder voor de jongere (niet-monumentale) kerkgebouwen. Gemeenten kunnen dit zelf oppakken maar een provinciale aanpak behoort eveneens tot de mogelijkheden.

Bedreiging religieuze functie

De bedreiging van het verliezen van de religieuze functie van kerkgebouwen is onderzocht. In totaal wordt van de nu bekende 160 kerkgebouwen de situatie van minstens 45 kerken bedreigend genoemd. Het overgrote deel van deze kerkgebouwen is nu eigendom van en in gebruik bij de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Ook de rooms-katholieke kerken, in deze gemeenten beperkt aanwezig, worden bedreigd. Het zijn juist de 'oudere' kerkgemeenschappen die krimpen en waarvan de gebouwen dus hun huidige functie gaan verliezen. Het overgrote deel van deze kerkgebouwen heeft ook nog eens de status van rijksmonument. Aan de gemeenten wordt de aanbeveling gedaan met deze eigenaren in contact te treden en de mogelijkheden te verkennen die moeten leiden tot een toekomstbestendige bestemming.

Van rapportage naar structurele borging

De opgestelde kerkenvisies zijn momentopnames. Om te voorkomen dat deze visies als eindproduct worden gezien wordt aan gemeenten geadviseerd een vervolg te geven aan de kerkenvisies. Voor de korte termijn is het van belang met kerkeigenaren, als zij dit willen, in gesprek te gaan over kerkgebouwen die binnen nu en 5 jaar zullen moeten sluiten. Daarnaast is het voor de lange termijn van belang dat de opgestarte communicatie met kerkeigenaren een structureel vervolg gaat krijgen door bijvoorbeeld het oprichten van een Platform Religieus Erfgoed. Ook hier geldt dat de bereidheid hiertoe van twee kanten moet komen, zowel van de gemeenten als van de kerkeigenaren.

Tijdens de gesprekken zijn door kerkeigenaren voldoende onderwerpen aangedragen die de komende jaren onderwerp van gezamenlijk overleg kunnen zijn: verduurzaming, bouwkundige en financiële expertise, ondersteuning bij het zoeken naar vrijwilligers, subsidiemogelijkheden en een nader onderzoek naar een professionele beheersorganisatie zijn daarvan enkele voorbeelden. Een advies aan alle gemeenten is een contactambtenaar aan te stellen, waarbij kerkeigenaren altijd met hun vragen terecht kunnen, maar die ook de schakel kan zijn naar andere beleidsmedewerkers binnen het gemeentehuis.

Kom in actie

Het mag duidelijk zijn: de kerkenvisies zijn vooral bedoeld om de toekomstbestendigheid van (veel) kerkgebouwen veilig te stellen. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt in eerste instantie bij de kerkeigenaren, maar de overheid kan hierbij de helpende hand bieden. Onderwerpen die zich minder laten lenen voor een aanpak op gemeentelijk niveau kunnen mogelijk bij de Provincie Zeeland worden belegd. Een voorbeeld is het structureel monitoren van de bouwkundige staat van de kerkgebouwen, waar de Monumentenwacht de perfecte organisatie voor kan zijn. Voor het beheer kan de Stichting Oude Zeeuwse Kerken met hulp van de provincie mogelijk worden uitgebouwd tot een professionele beheersorganisatie zoals eerder ook in Groningen en Friesland gebeurd is.